5 Kasım 2014 Çarşamba

XX.Yüzyılın Başlarında Menteşe Sancağı'nın İdari ve Nüfus Yapısı

Osmanlı Devleti'nde nüfus sayımlarının en önemli amacı asker ve vergi mükelleflerini tespit etmek olduğundan sadece erkek nüfus sayıma tâbi tutulmuştur. Ancak 19. yüzyılın sonlarında nüfusun devletler tarafından propaganda aracı olarak kullanılmaya başlaması Osmanlı Devleti'ni daha profesyonel, insanların genelini kapsayan nüfus sayımları yapmaya yöneltmiştir. 1884, 1904, 1914 genel nüfus sayımları bu doğrultuda gerçekleştirilmiştir.

Osmanlı egemenliğine girdiği 14. yüzyılın sonlarından, bağımsız bir sancak haline geldiği 20 Nisan 1921 tarihine kadar Osmanlı yönetim sisteminde çeşitli idari düzenlemelere uğrayan Menteşe Sancağı, 20. yüzyılın başlarında Aydın Vilayeti'ne bağlı sancak konumunda olup, Osmanlı Devleti'nin diğer kentlerine oranla durağan bir nüfus yapısına sahip yerel yönetim birimi olarak karşımıza çıkmaktadır.

Çalışmamızda Osmanlı Devleti'nin dağılma sürecinin son aşaması olarak tanımlanan 1900-1922 yılları arasında Menteşe Sancağı'nın idari ve nüfus yapısı değerlendirilecektir. Bu zaman aralığını seçmemizdeki en önemli etken, Osmanlı Devleti’nde idari taksimata dayalı en son nüfus sayımının taşra nüfus idarelerince 1914 yılında, yani 1. Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde yapılmış olmasıdır. Savaş sırasında sancak merkezi ve ona bağlı idari birimlerle buralardaki nüfus hakkında ayrıntılı bilgi
veren bir çalışma henüz mevcut değildir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki, Menteşe Sancağı’nın 1914, 1915 ve 1921 yıllarındaki idari taksimatını ve nüfusunu gösterir defter çalışmamıza dayanak oluşturmuştur.

Osmanlı İmparatorluğundaki ilk nüfus sayımı verilerine göre Menteşe Sancağının 1831 yılındaki nüfusu 49.830'u Müslüman, 2.578'i Gayrimüslim (Rum, Yahudi, Ermeni, yabancı [levanten], çingene) olmak üzere toplam 52.460, 1860 yılında tamamlanan genel nüfus sayımı sonuçlarına göre 56.109’u Müslüman, 2.470’i gayrimüslim olmak üzere toplam 58.5793, 1881/82-1893 Osmanlı Genel Sayımı sonuçlarına göre 135.207'si Müslüman, 10.815'i gayrimüslim olmak üzere toplam
146.022'dir.

20. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Menteşe Sancağı’nın İdari Yapısı ve Nüfusu

Menteşe Sancağı, 1907 yılında Aydın Vilayeti'ne bağlı üçüncü sınıf sancak konumunda olup, merkezi Muğla kazası olmak üzere Mekri (Fethiye), Milas, Marmaris, Bodrum, Yüksekkum (Köyceğiz) kazalarından oluşmaktadır. Muğla kazası ve ona bağlı Bozüyük ve Ula nahiyelerinin 55, Mekri Kazası ve ona bağlı Eşen nahiyesinin 81, Milas kazasının 95, Marmaris kazası ve ona bağlı Dadya (Datça) nahiyesinin 23, Bodrum kazasının 29 ve Köyceğiz kazasının 69 köyü bulunmaktadır. Sancağa ait toplam köy sayısı 352'dir.

1900'lü yılların başlarından itibaren Osmanlı Devleti’nde nüfus sayımına verilen önem artmıştır. Devletin diğer birimlerinde olduğu gibi İstatistik Umumî İdaresi’nde uzman görevliler istihdam edilmiş, İngiltere ve Fransa’ya modern sayım tekniklerini öğrenmek için personel gönderilmiş, sayım yöntem ve teknikleri tekrar gözden geçirilmiştir. Bütün bu düzenlemeler sonucunda Osmanlı Devleti’nde 1903 yılında genel bir nüfus sayımı başlamış ve 1906 yılında tamamlanmıştır. Bu nüfus
sayımının sonucuna göre Menteşe Sancağı'nda 168.908 Müslüman, 16.871 Rum, 1451 Yahudi, 14 Ermeni, 4 yabancı uyruklu olmak üzere toplam 187.248 kişi bulunmaktadır.

Osmanlı Devleti’ndeki son genel nüfus sayımı, 1914 yılında yapılmıştır. Fakat bu sayım mahallinde değil, taşra nüfus idarelerinin yıl içindeki değişikliklerle ilgili verdikleri bilgiler dikkate alınarak yapılmıştır. İdari taksimata dayalıolarak yapılan ve savaşın devam ettiği sırada sancak genelindeki nüfus hareketleri hakkında da bilgi veren deftere göre Menteşe Sancağı’nın nüfusu şu şekildedir:


Dodurga 755  755 612
Yohsullu 293  293 205
Kum 42  42
Ada 559  91
Yakabağ 559  559
Çaykenarı 341  341 263
Girdev (Alaçat)  218   218 245
Doğanlar 276  276
Bekçiler 314  313
Çaltılar 450  451
Çoban 504  506
Köşk 805  805
Gerişburnu 183  183
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus...   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
119
Kancılar 308  308 219
Gebeler 492  492
Zeyve (Güneşli) 401   400 321
Zikirciler 158  156
Çamur 213  213
Kadı425  427 331
Döğer 254  252
Gülhane 80  80
Kal'a 173  173
Yaka 328  328
Kuyucak 489  488
Dere 452  452
Yüksekkum
Kasabası(Köyceğiz
Kazası'nın
merkezidir)  437    591 98   584  109
Dalyan Karyesi  313  358  312 357 264 283
Yangı638  628 730
Özbaşı57  52
Toparlar 432  420
Hamid 452  476
Döğüşbelen 231  235 207
Köyceğiz 613  635 758
Aziziye 275  270
Eğrekli 183  197
Çayan 323  330
Köyceğiz Kıptî 176  221
Tepearası 413  414 228
Okcular 258  269 378
Köyceğiz Tahtacı376   437
Sultaniye 195  218 226
Serdal SOYLUER   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
120
Menteşe Sancağı
Köy ve Kasaba
İsimleri
I. Dünya SavaşıÖncesi
Nüfus
24 Eylül 1915 Tarihli
Nüfus
3 Eylül
1921 Tarihli
Nüfus
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
Müslim
Gayri
Müslim
Kürkçüler Kar.  181     197    
Osmaniye 311  311 432
Mergenli
Perakendesi 61 68 62
Mergenli 102  110 141
Çayhisar 812  839
Gürlek 320  327
Kerte (Narlı) 134  152
Elcik 929  933
Karaçam 119  127
Otmanlar 542  542
Demirli 259  261
Çakallık Karyesi
(Dalaman
Nahiyesi'nin
merkezidir) 45 141 49
Kargınkürü Kar.  144   151 126
Kapukargın 441  442 519
Bezkise
(Bezkese) 482 545 429
Şerler (Şerefler) 368   381 159
Gür 81  83 139
Karaçalı 172  182 169
Söğüd 393  454 331
Akçataş 275  345 96
Çöğmen 370  389
Kızılkaya 823 835
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus...   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
121
(Kızılyaka)
Sofular 120  122 156
Yanıksaray 35  54 28
Dalaman Tahtacı202     219    
Dalaman Kıptî 134   132
Ekşiliyurd 221  218 87
Terzialiler 354  352
Kızılyurd 356  360 313
İslâmkerim 44  48 56
Çürükardı 101  118 80
Karadonlar 224  228 172
Gökil 366  383
Alibey24  21 34
Meykir Cümleyeri
Karyesi (Karaman
Nahiyesi'nin  merkezidir) 2.321   2.447  
Değne Karyesi  1.226   1.266
Belevi 1.570  1.617
Kalınkoz 556  560
Kulak 345  347
Kabaklar 349  378
Tahtacı 312  340
Eskere 653  656
Uzunoluk 425  440
Milas Kasabası
(Milas Kazası'nın
merkezidir) 5.712 2.102 976 5.931 2.281 995 4.344 2.099
Peçin Karyesi  276   299 208
Milas Şeyh 175  185 121
Serdal SOYLUER   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
122
Menteşe Sancağı
Köy ve Kasaba
İsimleri
I. Dünya SavaşıÖncesi
Nüfus
24 Eylül 1915 Tarihli
Nüfus
3 Eylül 1921
Tarihli Nüfus
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
Müslim
Gayri
Müslim
Kırcağız Karyesi  282   310 341
Kırcağız Cedid  131   132 169
Kızılcayıkık 237  262
Bağçeburun 106  104
At Ahırı90  86 157
Sepetçiler (İçme) 275   280 511
Sırtlan 134  136
Damlıboğaz 263  262
Yaşyer 178  178 682
Serban 83  81
Avşar 285  271
Ketandere 214  226
Çomakdağ  Cedid  99 102
Kızılağaç 629  607
İkiztaş277  291
Gökseki 175  190
Sarıkaya 165  171 187
Karkıcak
(Kargıcık) 217 208 173
Türbe Kavacık 259   270
Türbe
Arapyatağı288 294
Türbe Orta 196   200
Türbe
Akkovanlık Çallı149 137
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus...   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
123
Türbe Beşikdam 137   142
Kayabaşı181  192
KayabaşıTahtacı371   408
Dibekdere Kıptî 200   218
Yaşyer 59  68
Epçe 131  130 165
Kafaca 340  362 404
Karakuyu 239  246 280
AsınCedid
(Ovakışlacık) 454 469
Karacahisar 620  615 500
Karakoyun 118  119
Ulaş509  531 120
Çam 580  580 765
Çiftlik 471  484 369
Söğütcük 273  276
Alaçam 345  349 273
Kerme-i Cedid  385   427 825
Karadam 151  152
Aşkdere (Dere)  117   116
Karacaağaç 222  219
AşağıKalınağıl 159   167
YukarıKalınağıl 166   179
Kayadere 198  225 388
Çamovalı 175  189 273
Kuzyaka 413  409 570
Karapınar 167  165
Eğeröz 50  49
Kısırlar 191  193
Serdal SOYLUER   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
124
Menteşe Sancağı
Köy ve Kasaba
İsimleri
I. Dünya Savaşı
Öncesi Nüfus
24 Eylül 1915 Tarihli
Nüfus
3 Eylül
1921 Tarihli
Nüfus
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
Müslim
Gayri
Müslim
Bekçiler Karyesi 48  48
Söğütçük Bayır 32  32
Demirciler 179  186
Hasanlar 326  325 472
Balcılar 276  271
Tuzâbad 439 14 440 14
Korucuk 225  226
Ağaçlıyük Bahar Aşireti 59 59
Alandamlar Karyesi  124  142
Yaka 225 226 224
Köşk 256 253 305
Dibekdere 101  105 418
Güllük Karyesi (Güllük
Nahiyesi'nin  merkezidir)  262 285
Bağçe Karyesi  113  112 166
Ağaçlıbük 512  491 503
Tekfuranbarı215  214 245
Koru 173 174 167
Hucat 59 55 99
Asın 115 125 187
Asın Karatekeli Aşireti 610  625
Kuyucak Karyesi  274  287 194
Varvil Sığırtmaç 163  170
Varvil Üçpınar 157  164
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus...   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
125
Varvil Eğerciler 70  71
Varvil Konakdere  82  92 253
Varvil Meşelik 266  248
Mandalyat Kızılca
(Selimiye Nahiyesi'nin  merkezidir)  1.047 1.055
Mandalyat Kıptî  Karyesi  110 116
Mandalyat Kızılca 457 508 1.082 386
Hisarcık 221  233 181
Çandır 419 421 392
Kurudere 151  151 167
Eğridere 166  198 164
Danişmend 398  421 302
Varvil Kemikler  370  366
Etrenli 137 138
Kulaguz (Kılavuz) 252  266
Narhisar 355  354
Göldere 135  135
Korucuk 82  82
Çukur 151 150
Viran (Kayabükü)  126  125
Kandak 196  198
Hacıahmedler 90  89
Derince 554  597
Kışlacık 162  189
Tekfurdere (Ekindere)  200  229
Sakarkaya 522  550
Serdal SOYLUER   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
126
Menteşe Sancağı
Köy ve Kasaba
İsimleri
I. Dünya SavaşıÖncesi
Nüfus
24 Eylül 1915 Tarihli
Nüfus
3 Eylül 1921
Tarihli
Nüfus
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
Müslim
Gayri
Müslim
Mandalyat Şeyh  Karyesi  286  288
Bafa (Çamiçi)  916  914 762
Mersenet (Pınarcık) 493  494 300
Mersenet Tahtacı100  100
Bafa Bucak
(Gölyaka)  117  114 762
Kapukırı 114 125
Burnak (Akçalı) 292  309
KazıklıKaryesi
(Kazıklı
Nahiyesi'nin
merkezidir)  588  594 362
KazıklıBucak
Karyesi  153  151 109
KazıklıKızılağaç 123  124 560
Akbük 253 254  224
Elmin 112 110
Elmin Tahtacı91  93
Asın Tahtacı94  107
Kerme Gürceğiz 110  110 95
Kerme Bayır 139  146 218
Kerme Akçakaya  102  121 432
Kerme Dikmen  116  129 105
Kerme Bozalan  294  305
Kerme Mezgit  139  11 149 11
Kerme Gökbel  161  176
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus...   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
127
Kerme Kemerdere
(Ören Nahiyesi'nin
merkezidir)  296  331 236
Kerme Alakilisa
Karyesi  66  66 316
Kerme Hüsamlar  148  151 136
Kerme Kızılca 151  171 228
Kerme Hanay48  50 150
Kerme Pınar 257  275 220
Kerme Kumluca  61  66 61
Kerme Damyanı86  97
Kerme Kalem  207  209 230
Kerme Dere  292  304 258
Kerme Hasan
Avlusu  72  83 79
Kerme Yoğunoluk 149  151 105
Kerme Çakıralan 148  156 252
Kerme Sek  123  135
Kerme Kırcağız 82  85
Bodrum Kasabası
(Bodrum Kazası'nın
merkezidir)  4.375 3.658 206  4.375 838 206  3.933  2.893
Çiftlik Karyesi  780  780 583
Çirkân (Konacık) 197  197 177
Bitez (Ağaçlı) 267  267 116
Müskebi-i Kebir
(Ortakent)  587  587 538
Müskebi-i Sagir  430  430 342
Yahşi 162  162 143
Gürece 222 222 194
Yaka 216  216 170
Akçaalan-ıKebir  515  515 547
Akçaalan-ıSagir  406  406 321
İslamhaneleri 171  171 151
Serdal SOYLUER   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
128
Menteşe Sancağı
Köy ve
Kasaba
İsimleri
I. Dünya SavaşıÖncesi
Nüfus
24 Eylül 1915 Tarihli
Nüfus
3 Eylül 1921 Tarihli
Nüfus
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
Müslim
Gayri
Müslim
KarabağK.  462   462 259
Dere 276  276 271
Peksimet 145   145 98
Karakaya 627   627 453
Geriş254  254 201
Sandıma
(Yalıkavak) 476     476     367
Gökçebelen 117   117 93
Dirmil-i
Kebir 273   273 232
Dirmil-i
Sagir 187  187 107
Giralbelen
(Dağbelen) 298     298    
Farilya
(Gündoğan) 458     458     384
Türkbükü 266   266
Göl 127  127 125
Bağla ve  Kefaluka 370  -
Mumcular
Karyesi
(Karaâbad
Nahiyesi'nin  merkezidir 343     343     314
Cedid
Karyesi 273   273    273
Bayır 130  130
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus...   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
129
Hatibler 103   103 119
Mazı438  438 263
Armutçuk 96   96 68
Çömlekçi 275   275 243
Donbul 124  124
Tepecik 134  134 122
Sagir Ağıl 72   72 83
Gökyer 50  50 63
Kemer 152  152 167
Saz 351  351
Pınarlıbelen 610   610
Kum
Tahtacı276   276  
Müslîm
Kıptî 36 36
Marmaris
Kasabası
(Marmaris
Kazası'nın
merkezidir 2.369  7    2.407 -    2.397 47
Ada Karyesi  190   194 160
Armutalanı497   501 480
Beldibi 387  391
Gelibolu
(Çamlı) 469   471    622
Gölanye
(İçmeler) 310     309     310  6
Hisarönü 405   406 339 3
Orhaniye 408  7  409 3 408 17
Turgut 328 69  335 16 348 50
Osmaniye 411   416 363
Bayır 480  481
Selimiye 412   411
Serdal SOYLUER   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
130
Bozburun
Karyesi
(Bozburun
Nahiyesi'nin
merkezidir) 991  16    990  -    908  22
Söğüt  Karyesi 941   948  
Fenaket
(Taşlıca) 596    596    546
Aziziye 244  80 199
Menteşe Sancağı
Köy ve Kasaba
İsimleri
I. Dünya SavaşıÖncesi
Nüfus
24 Eylül 1915 Tarihli
Nüfus
3 Eylül 1921
Tarihli Nüfus
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
İslâm
Rum
Musevi
Ermeni
Müslim
Gayri
Müslim
Emecik Karyesi  297   296 315
Kızlan "  583  129 589 33 207  100
Reşadiye Karyesi
(Reşadiye
Nahiyesi'nin
merkezidir) 663 14 663 7 344 33
Dadya Karyesi  647  92 647 66
Hızırşah "  395  79 393 26
Kara "  597  61 594 30 213  55
Mesudiye "  452   450
Yaka "  626  143 646 40 954  153
CumalıKaryesi
(Süleymaniye
Nahiyesi'nin  merkezidir) 1.064 131  1.062 58  
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus...   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
131
I. 3 Nisan 1921 Tarihli Nüfus Defterine Göre 1914-1915 Nüfus Defterinde Yer
Almayan Birimlerin Nüfusları
Köy İsmi Nahiyesi KazasıMüslim
Gayri
Müslim
Kurin Güllük Milas 167
Uluca
Milas
Merkez Milas  165
Gökköse
Milas
Merkez Milas  184
Kızılca
Milas
Merkez Milas  319
Belen
Bodrum
Merkez Bodrum  256
Gökburun
Bodrum
Merkez Bodrum  300
Orak Adası
Bodrum
Merkez Bodrum  135
Aladam
Milas
Merkez Milas   108
Moralan Ören Milas 486
Arslanyaka
Milas
Merkez Milas  224
Karaçam
Milas
Merkez Milas  273
Kayaderesi
Milas
Merkez Milas  348
Topalan Ören Milas 180
Yayla Ören Milas 35
Dere Bozüyük Muğla 570
ÇırpıBozüyük Muğla 85
Gevealan Bozüyük Muğla 116
Bulak Denizâbad Muğla 92
Küçükbelen Denizâbad Muğla 313
Kırık Gökâbad Muğla 414
Losta Bozburun Marmaris 314 1
Serdal SOYLUER   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
132
KızılköyBozburun Marmaris 833 36
Kesdere
Fethiye
Merkez Fethiye  245
Kızılada
Fethiye
Merkez Fethiye  61
Karayaka
Fethiye
Merkez Fethiye  218
Ovacık
Fethiye
Merkez Fethiye  331
Giriş
Fethiye
Merkez Fethiye  135
KaraköyEşen Fethiye 169
Menteşe Sancağı
I. Dünya Savaşı
Öncesi Nüfus
24 Eylül 1915
Tarihli Nüfus
3 Eylül 1921 Tarihli
Nüfus
İslâm  182.974 188.584
Müslim  101.537  Rum  17.928 14.749
Musevi  1.195 1.214
Gayri
Müslim  13.422  Ermeni  44 Genel Toplam  202.101 204.551 Toplam  114.959
I. Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde bağımsız bir sancak (livâ) hâline gelen
Menteşe Sancağı’nın merkezi, geçmişte olduğu gibi Muğla Kazası’dır. Muğla
Kazası’nın Denizâbâd, Kavaklıdere, Gökâbâd, Ahî, Turgud olmak üzere beşnahiyesi
ve bunlara bağlı88 köyü bulunmaktadır. Sancağa bağlıFethiye Kazası’nın Kaya,
Üzümlü, Eşen adlarıyla üç nahiyesi ve bunlara bağlı84; Yüksekkum (Köyceğiz)
Kazası’nın Dalaman, Karaman adlarıyla iki nahiyesi ve bunlara bağlı58; Milas
Kazası’nın Güllük, Selimiye, Kazıklıve Ören adlarıyla dört nahiyesi ve bunlara bağlı
136; Bodrum Kazası’nın Karaâbâd adıyla bir nahiyesi ve buna bağlı41; Marmaris
Kazasının, Bozburun, Reşadiye ve Süleymaniye olmak üzere üç nahiyesi ve bunlara
bağlı24 köyü bulunmaktadır. Böylece toplam nahiye sayısı18, köy sayısıda 431dir.
Sancağın 1914 yılıkazalar bazındaki nüfusu şöyledir: Muğla, 58.409’u
Müslüman, 1.737 si Rum 60.746, Fethiye, 35.368’i Müslüman, 7.976’sıRum, 13’ü
Musevi ve 4’ü Ermeni 43.361, Köyceğiz, 22.674'ü Müslüman, 358’i Rum 23.032, Milas,
36.248’i Müslüman, 2.837’si Rum, 976’sıMusevi 40.061, Bodrum, 15.757’si
Müslüman, 4.028’i Rum ve 206’sıMusevi 19.991, Marmaris, 14.518’i Müslüman, 992’si
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus...   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
133
Rum olmak üzere 15.510, toplam nüfusu ise 202.101 kişidir
10
. Bunun 182.974’ü
Müslüman, 17.928’i Rum, 1.195’i Musevi, 4’ü de Ermenidir11
. Diğer bir ifade ile genel
nüfusun % 90,5’ini Müslümanlar, % 8,9’unu gayri müslim nüfusun en yoğun temsilcisi
olan Rumlar, % 0,6’sınıMuseviler oluşturmaktadır.
24 Eylül 1915 tarihinde idari yapılanmada herhangi bir değişiklik olmamış,
ancak nüfusta hareketlilik gözlenmiştir. Bu dönemin kazalar bazında nüfusuna
bakıldığında Muğla merkez kazada 62.489’u Müslüman, 1.943’ü Rum 64.432,
Fethiye’de 34.537’si Müslüman, 8.060’ıRum, 13’ü Musevi, 4’ü Ermeni 42.614,
Köyceğiz’de 23.826’sıMüslüman, 455’i Rum 24.281, Milas’ta 37.370’i Müslüman,
3.068’i Rum 995’i Musevi 41.433, Bodrum’da 15.757’si Müslüman, 838’i Rum, 206’sı
Musevi 16.801, Marmaris’te 14.605’i Müslüman, 385’i Rum olmak üzere toplam
14.990 kişi mevcuttur. Sancağın 1915 yılındaki toplam nüfusu ise 188.584 Müslüman,
14.749 Rum, 1.219 Musevi ve 4 Ermeni olmak üzere toplam 204.551 kişidir
12
.
Müslüman nüfus, Rumların bir önceki yıla oranla azalmalarına paralel olarak artış göstererek genel nüfusun % 92,2’sini,  Rum nüfus % 7,3’ünü, Musevi nüfus değişmeyerek %0,6’sını oluşturmuştur. Rum nüfusun özellikle Bodrum ve Marmaris kazalarında dikkate değer biçimde azaldığı, hatta bir önceki yıl tamamı Rum nüfustan oluşan bazı köylerin boşalarak arazilerinin civar köyün Türk ahâlisi tarafından ziraat alanı olarak kullanıldığı görülmektedir. Bunun en büyük sebebi Balkan Savaşları
sonucu topraklarınıgenişleten Yunanistan’a Ege kıyılarından pek çok Rum’un kendi istekleriyle göç etmesidir. Muğla ve diğer kazalarında Rum nüfusta azalma söz konusu değildir.

1914-1915 yıllarında Müslüman nüfusa dâhil gözüken Kıptîler (Çingene), sancakta Fethiye’nin Eşen Nahiyesi, Köyceğiz ve Dalaman Nahiyesi’nde, Milas Dibekdere Köyü ve Mandalyat (Selimiye) Nahiyesi’nde, Bodrum Karaâbâd Nahiyesi'nde sadece kendi etnik gruplarından oluşan köylerde sayıma tâbi tutulmuşlardır. Sancak genelinde toplam Çingene nüfusu 1914 yılında 1.089, 1915
yılında 1.155 kişidir. Yine Müslüman nüfusa dâhil görünen ormanlarda ağaç keserek ve
10
Elimizde bulunan nüfus cetvelinde I. Dünya Savaşıöncesi sancağın genel nüfus toplamında toplamadan
kaynaklıhata nedeniyle Müslüman nüfus 182.867 kişi gösterilmiş, dolayısıyla genel nüfus da 201.994
olarak verilmiştir. BOA, DH.EUM.KLU, Dosya. 10, No. 19, Lef.2/8. Kemal Karpat 1914 yılında Menteşe
Sancağı’nın toplam nüfusunu 210.874 olarak belirtmektedir. Karpat, a.g.e.s.s.224–225. Muhtemelen aynı
istatistikten yararlanan Stanford Shaw da 210.467 olarak vermiştir Shaw, a.g.m., s. 199. Ancak birbirine
büyük oranda uyumlu bu iki rakam Menteşe SancağıMutasarrıfıMüştak Lütfi Bey tarafından Dâhiliye
Nezareti’ne gönderilen Menteşe Sancağı’na ait 1914–1915 nüfus cetvelindeki genel nüfus toplamıile
uyuşmamaktadır. Aralarında sekiz bin kusur kişilik bir fark mevcuttur.
11
Karpat ve Shaw 1914’te Menteşe Sancağı’nda Müslüman nüfusu 188.916, Rum nüfusu 19.923, Yahudi
nüfusu 1.615, Ermeni nüfusu 12–13 olarak belirtmektedir. Karpat, a.g.e., gös. yer. ; Shaw a.g.m., gös. yer.
Justin McCarthy, gayri müslim nüfusun gerçek sayılarınıvermenin Müslüman nüfus sayısında azalmanın
göstergesi anlamına geleceği tezini savunarak, devlet tarafından verilen rakamların gerçeği tam olarak
yansıtmadığınıbu nedenle 1914 yılında Menteşe Sancağı’nda gerçekte 24.206 Rum, 15 Ermeni nüfus
bulunduğunu belirtmiştir. Justin McCarthy, Müslümanlar  ve Azınlıklar, ( Çev. Bilge Umar ),  İnkılâp
Kitabevi, İstanbul 1998, s.s.88, 100–101.
12Belirtilen nüfus cetvelinde 24 Eylül 1915 tarihinin genel nüfus toplamında da toplamadan kaynaklanan
hata nedeniyle Müslüman nüfus 188.550, Rum nüfus 14.833, Musevi nüfus 1.219 kişi gözükmektedir.
Dolayısıyla sancağın toplam nüfusu 204.606 olarak verilmiştir. Doğrusu bizim yukarıda belirttiğimiz
rakamlardır.

işleyerek geçimlerini sağlayan TahtacıYörükleri de sancakta ormanların yoğun olarak
bulunduğu Köyceğiz merkez kaza, Dalaman ve  Karaman Nahiyeleri’nde, Milas
Kayabaşı, Mersenet, Elmin, Asin köylerinde, Bodrum Kumköy’de sadece kendi
cemaatlerinden meydana gelen köylere yerleşmiştir. Sancak genelinde toplam Tahtacı
nüfusu 1914 yılında 1.822, 1915 yılında 1.980 kişidir. Bodrum Kazasıve ona bağlıtüm
idari birimlerde 1915 yılınüfus miktarı-Rumlarınki hariç- bir önceki senenin aynısıdır.
Bu durum, Bodrum’daki Müslüman nüfusa ait bilgilerin 1915 yılında yenilenmediğini,
sadece büyük çoğunluğu adalara ve Yunanistan’a göç eden Rum nüfustaki kayda değer
azalmanın belirtildiğini gösterir.
Menteşe Sancağı’nın 1921 yılıidari yapılanmasında küçük çaplıdeğişiklikler
olmuştur. Karakaya ve Gerişköyleri 1914–1915 yıllarında Bodrum Kazası’na
bağlıyken, 1921’de Milas Kazası’na bağlıgözükmektedir. Aynı şekilde Bağçe Köyü
1914–1915 yıllarında Milas Kazasısınırlarıiçerisindeyken, 1921 yılında Bodrum Kazası
sınırlarına dahil edilmiştir.
1921 yılınüfus sayımında kişi sayılarıdini sınıflandırma esasına göre
verilmiştir. Belirtilen tarihte sancağın kazalar bazında nüfusu şöyledir: Muğla 29.212’si
Müslim, 1.024’ü Gayrimüslim 30.236, Fethiye 17.397 Müslim, 5.574 Gayrimüslim
olmak üzere toplam 22.971, Köyceğiz 6.953’ü Müslim, 392’si Gayrimüslim 7.345,
Milas 25.703’ü Müslim, 2.817’si Gayrimüslim 28.520, Bodrum 12.211’i Müslim,
2.893’ü Gayrimüslim 15.104, Marmaris 10.061’i Müslim, 722’si Gayrimüslim 10.783;
toplam nüfusu ise 101.537’si Müslim, 13.422’si Gayrimüslim 114.959 kişidir
13
. Bu
sayımda sancağa ait pek çok köyün nüfusu hakkında bilgi yoktur. Dolayısıyla Menteşe
Sancağı’nın 1921 yılına ait nüfus miktarıtam olarak bilinememektedir. Ancak geçmiş
nüfus sayımlarındaki nüfus artışıbaz alınarak sancağın toplam nüfusu yaklaşık olarak
tahmin edilebilir. 1914 yılından 1915 yılına kadarki süreçte Menteşe Sancağı’nın toplam
nüfusu % 1 oranında artışgöstermiştir. 1915–1921 yıllarıarasında artışın % 6 olduğu
kabul edilirse sancağın 1921 yılıtoplam nüfusunun 210.000 kişi civarında olduğu
söylenebilir
14
. 1921 yılında iç bölgelerde bulunan Rum nüfusun Yunanistan’a geçişte
kolaylık sağlamak için adalara yakın kıyıyerleşim birimlerine kaydığıgörülür.
Sonuç
Coğrafi konumu itibarıyla ana yollardan uzakta bulunan Menteşe Sancağı,
OsmanlıDevleti’nin hâkimiyetine geçişinden, XX. yüzyılın başlarına kadar çok
değişken bir idari yapılanmaya ve nüfus hareketliliğine sahne olmamıştır. Hâlen bu
özelliğini devam ettiren eski adıyla Menteşe Sancağı, günümüzdeki adıyla Muğla ili
Türkiye’nin nüfus yoğunluğu en az illerinden birisidir. İncelediğimiz dönemde XVIII.
yüzyılın son çeyreğinde başlayıp, XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar devam eden Kafkas
ve Balkan göçleri sonucunda sancağın özellikle Köyceğiz, Muğla, Bodrum ve Milas
13
BOA, DH.EUM.KLU,Dosya. 16, No. 88.
14
Bilindiği gibi 6 yıllık bu süreç işgallerin ve işgallere karşıdirenişfaaliyetlerinin yoğun; dolayısıyla ölüm
oranının yüksek, doğum oranının düşük olduğu bir dönemdir. Belirtilen yıllarda nüfus artışının düzenli bir
seyir göstermesi beklenemez. Bu nedenle sancağın 1921 yılıtoplam nüfusunun vermişolduğumuz sayının
altında olmasımuhtemeldir.
XX. Yüzyıl Başlarında Menteşe Sancağının İdari ve Nüfus...   ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)
135
kazalarına göçmen yerleştirilmesi, devam eden savaşlar neticesinde insan kayıplarıve
doğum oranlarının azalışınüfustaki hareketliliğin temel nedenleridir. Bölgenin hâkim
nüfusu Türklerden meydana gelmektedir. Ege Denizi’ne, dolayısıyla Yunan
Yarımadası’na yakınlığınedeniyle Gayrimüslim nüfusun çoğunluğunu Rumlar
oluşturmakta, onlarıMilas ve Bodrum’da yaşayan Museviler takip etmektedir.
Gayrimüslimler daha çok ticaretin ve nüfus hareketliliğinin yoğun olduğu kazalarda
toplanmışlardır. Bunun haricinde bölgede tuz işletmesi, yağhane, mermer ocağı,
kereste atölyesi gibi işletmelerin bulunduğu kırsal alanlarda da yerleştikleri görülür.
Ancak bu gruplardan Lozan Antlaşmasısonucu Rumlar Yunanistan’a ve ona ait
adalara, İsrail Devleti’nin kuruluşundan sonra Museviler İsrail’e göç ederek bölgeyi
tamamen Türk nüfusun egemenliğine bırakmışlardır.

KAYNAKÇA

AKBAL, Fazıla, “1831 Tarihinde Osmanlı  İmparatorluğu’nda  İdari Taksimat
ve Nüfus”, Belleten, XV(60), 1951, s.s.617–628.
AKTÜRE, Sevgi, “19 yüzyılda Muğla”, Tarih İçinde Muğla, (Derleyen İlhan Tekeli),
Ankara, ODTÜ Mimarlık Fak. Yayını, Ankara, 1993, s.s.34–113.
CANTÜRK, Hülya, OsmanlıSalnâmelerine Göre XIX. Yüzyılda Menteşe Sancağı’nın Sosyal
ve Ekonomik Durumu, Muğla Üniversitesi YayınlanmamışYüksek Lisans Tezi,
1998.
CUİNET, Vital, La Turquie D’Asie, Tome III, Ernest Leroux, Paris, 1893.
ERYILMAZ, Bilal, OsmanlıDevleti’nde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, Risale yay.,
İstanbul, 1996.
GÜLER, Ali, Rakamlarla Türkiye’de Azınlıklar, Berikan yay., Ankara, 2004.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı, Başvekâlet İstatistik
Umum Müdürlüğü Neşriyat No: 195, Ankara, 1943.
KARPAT, Kemal H., OsmanlıNüfusu (1830-1914) Demografikve Sosyal Özellikleri, (Çev.
Bahar Tırnakcı), Tarih VakfıYurt yay., İstanbul, 2003.
MCCARTHY, Justin, Müslümanlar ve Azınlıklar, (Çev. Bilge Umar), İnkılâp Kitabevi,
İstanbul, 1998.
SHAW, Stanford J., “Ottoman Population Movements During The Last Years of The
Empire, 1885-1914: Some Preliminary Remarks”, OsmanlıAraştırmalarıI,
1980, s.s.191-205.
WİTTEK, Paul, Menteşe Beyliği, (Çev. O. Ş. Gökyay), 3. baskı, Türk Tarih Kurumu yay.,
Ankara, 1999.
Yurt Ansiklopedisi, Türkiye İl İl: Dünü; Bugünü, Yarını, (1982–1983), Cilt: VIII, İstanbul.

Menteşe’nin XIV. yüzyıldan, XIX. Yüzyıl sonuna kadar idari yapılanmadaki yeri ve XIX. yüzyıldaki
nüfus hareketleri için bkz. Paul Wittek, Menteşe Beyliği, (Çev. O. Ş. Gökyay ), 3. baskı, TTK, Ankara, 1999,
s.s.160–171; Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı, Başvekâlet İstatistik Umum
Müdürlüğü Neşriyat No:195, Ankara 1943, s.s.117–121,s.204-205; Fazıla Akbal, “1831 Tarihinde Osmanlı
İmparatorluğu’nda İdari Taksimat ve Nüfus”, Belleten,XV/60, Ankara, 1951, s. 620; Kemal H. Karpat,
OsmanlıNüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, (Çev. Bahar Tırnakcı), Tarih VakfıYurt Yay.,
İstanbul 2003, s.s. 152, 162-163, 191-193; Stanford J. Shaw, “OttomanPopulation Movements During
The Last Years of The Empire, 1885-1914: Some Preliminary Remarks”, OsmanlıAraştırmalarıI, İstanbul
1980, s.s.194-196,199; “Muğla”, Yurt Ansiklopedisi, Cilt VIII, s. 5868; Vital Cuinet, La Turquie D’Asie, III,
Paris Ernest Leroux 1893, s.s.643-644 ve ekindeki harita; Sevgi Aktüre, “19 yüzyılda Muğla”, Tarih İçinde
Muğla, (Derleyen İlhan Tekeli), ODTÜ Mimarlık Fak. Yayını, Ankara 1993, s.s.55–66 v.d.
2
Karpat, a.g.e., s. 152, Enver Ziya Karal, kadın ve çocukların sayıma tâbi tutulmadığı1831 genel nüfus
sayımıverilerinde Menteşe Sancağınüfusunu 52.965 olarak vermiştir bkz. Karal, a.g.e., s.121.
3
1844 yılında başlayan ve 1861 yılında tamamlanan nüfus sayımıverilerinde de kadın ve çocuk nüfusu yer
almamaktadır.
4
Karpat, a.g.e., s.s.162-163. Menteşe Sancağı’nın, XIX. yüzyılın son çeyreğine ait ayrıntılınüfus bilgileri
Aydın Vilayet Salnâmelerindedir. Ayrıca Bkz. Hülya Cantürk, OsmanlıSalnâmelerine Göre XIX. Yüzyılda
Menteşe Sancağı’nın Sosyal ve Ekonomik Durumu, (yayınlanmamışyüksek lisans tezi), Muğla Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü , Muğla 1998, s.s. 7-27; Aktüre, a.g.m., s.s.61-66.

Binbaşı M. Nasrullah/KolağasıM. Rüşdü/Mülazım M. Eşref, OsmanlıAtlası(XX.Yüzyıl Başları),
(Hazırlayanlar:: Rahmi Tekin / Yaşar Baş), OSAV Yay., İstanbul 2003, s.55.
6
Bilal Eryılmaz, OsmanlıDevleti’nde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, Risale Yay., İstanbul 1996, s.93.
7
Karpat, a.g.e., s.s. 200-201. Ali Güler’in esas aldığı1907/1908 Aydın Vilayet Salnâmesi’nde Menteşe
Sancağı’nın 1904/1905 yılınüfusu 170.615 olarak verilmiştir. Ali Güler, Rakamlarla Türkiye’de Azınlıklar,
Berikan Yayınları, Ankara 2004, s. 136. Durağan bir nüfus yapısına sahip olduğu istatistiksel verilerle sabit
olan Menteşe Sancağı’nın 1905 yılınüfusu ile 1906 genel nüfus sayımısonuçlarıarasındaki yaklaşık 17.000
kişilik farkın, Balkan ve Kafkas göçleri sonucu bölgeye yerleştirilen kişi sayısındaki artıştan, belirli bir
bölgede sabit durmayan ve dolayısıyla tam olarak sayılamayan yörük obalarıile mevsimlik tarım işçisi
olarak diğer sancaklarda bulunan insan gruplarının nüfusa dâhil oluşundan, doğum oranının ölüm oranına
nazaran fazla olmasından kaynaklanmasımuhtemeldir.
8
Eryılmaz, a.g.e. gösterilen yer.
9
BOA (Başbakanlık OsmanlıArşivi),  DH.EUM.KLU (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti
Kalem-i Umumî),Dosya. 10, No. 19, Lef.2; BOA, DH.EUM.KLU, Dosya. 16, No. 88.

Alıntı

Serdal Soyluer, Araş. Gör., Muğla Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü
ÇTTAD, V/13, (2006/Güz)

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder